Verder met het GALA op lokaal niveau: advies voor effectieve implementatie

Een gezonde generatie in 2040 door te investeren in preventie en het faciliteren van een gezonde leefstijl. Dat is het doel van het Gezond en Actief Leven Akkoord (GALA). De aandacht voor het belang van een goede gezondheid en inzetten op gezondheidsbevordering is niets nieuws. Toch ziet BMC-adviseur Bas van der Heijden dat het, ondanks kennis en eerdere goede voornemens, onvoldoende lukt om écht een transitie te maken van de focus op zorg naar het voorkomen van zorg. Dat vraagt namelijk om een omslag in de manier van denken en doen, en die is niet zomaar gemaakt. Hoe komen gemeenten vanuit het GALA plan van aanpak naar implementatie? In dit artikel handvatten voor dit proces van de lange adem.

De gezondheidszorg in Nederland staat onder hoge druk, dat is bekend. Nederland vergrijst en zitgedrag, overgewicht en chronische ziekten nemen toe. De zorgvraag blijft toenemen, kosten stijgen mee en de werkdruk en krapte op de arbeidsmarkt zijn groot. Kortom, verandering is nodig om een gezonde(re) samenleving te creëren en de gezondheidszorg ook in de toekomst voor iedereen toegankelijk en betaalbaar te houden. De rijksoverheid heeft samen met de Nederlandse gemeenten, zorgverzekeraars en overkoepelende organisaties van ziekenhuizen, de geestelijke gezondheidszorg en de ouderenzorg een forse ambitie neergelegd om meer naar preventie en gezondheid te gaan handelen. Deze afspraken zijn vastgelegd in het GALA en het Integraal Zorg Akkoord (IZA), en zijn bedoeld om de samenhang (integraliteit), ketenaanpakken en infrastructuur op verschillende niveaus (landelijk, regionaal en lokaal) te versterken.

Noodzaak tot verandering

Om gezonde generaties in de toekomst veilig te stellen, is een omslag in de manier van denken en doen nodig. Vanuit BMC onderschrijven we de noodzaak tot verandering. Ook vinden we ons in de gekozen strategie en aanpak aan de hand van een centrale opgave en akkoord, via regionale en lokale aanpakken. De transitie naar preventie teweegbrengen kan niet in korte tijd. Het vraagt om zorgvuldigheid en een lange adem. Wij pleiten er bovendien voor om hierin de leefwereld van de mens als uitgangspunt te nemen. Daarmee komt het besef dat iemand nooit alleen ziek of gezond is. Dit gaat hand in hand. Het (zorg)stelsel zou daarom ook niet alleen ingericht moeten zijn op het genezen van ziekten.

GALA plan van aanpak

Gemeenten hebben in september hun lokale GALA plan van aanpak opgeleverd. Dit was een vereiste om de komende jaren aanspraak te kunnen maken op financiële middelen (brede SPUK). In oktober heeft de kerngroep van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de Vereniging Sport en Gemeenten (VSG) deze plannen van aanpak beoordeeld en van een advies voorzien. Nu is het tijd voor de uitvoering. BMC heeft verschillende gemeenten ondersteund bij het opstellen van het lokale GALA plan van aanpak. Daaruit zijn diverse handvatten voor de uitvoering te destilleren.

Urgentie, inspiratie en bewustwording

We zien, reflecterend op deze periode, goede dingen ontstaan. Zo zorgt het creëren van een totaaloverzicht van lokale activiteiten voor inspiratie en energie. Mensen worden zich ervan bewust dat er al veel gebeurt én dat er kansen liggen om dit verder te verbeteren. Dit gebeurt in het gemeentehuis, in de verbinding tussen beleidsdomeinen, en in het veld, tussen maatschappelijke organisaties. In het verlengde daarvan zien we dat de urgentie van de brede ambitie van het GALA integraal wordt gezien en gevoeld. Er is daadwerkelijk animo om meer in samenhang te gaan doen.

Versplintering van onderwerpen

Tegelijk legde het proces bloot dat er binnen gemeenten ontzettend veel verschillende beleidsadviseurs zijn betrokken die deels verantwoordelijk zijn voor de verschillende thema’s van het GALA. Verbinding tussen deze verschillende adviseurs en thema’s is niet vanzelfsprekend. Om alle verbindingen te leggen hebben veel gemeenten een externe procesbegeleider ingehuurd om een integraal plan op te stellen. Dat kan risicovol zijn, omdat de persoon die het meeste overzicht heeft gekregen, uiteindelijk weer vertrekt. Wie gaat dan de kar trekken?

Doordat vele losse thema’s en (lopende) programma’s bij elkaar worden gebracht onder één plan, dreigt bovendien de aanpak van sommige urgente opgaven te stagneren. Het tempo waarmee die opgaven opgepakt zouden moeten worden, kan zo verstrikt raken in de complexiteit. Neem bijvoorbeeld valpreventie. Middelen, verantwoordelijkheden en organisaties verschuiven momenteel tussen de Zvw en Wmo. Dat is van een andere orde dan een extra impuls voor bijvoorbeeld mentale gezondheid of mantelzorgondersteuning.

Weinig ruimte voor lokale keuzes

De wijze waarop de SPUK-regeling is ingestoken helpt hier ook niet bij. De regeling is in de basis nog altijd verkokerd: de gezondheidsdoelen en in te richten ketenaanpakken zijn bepaald en de financiële middelen zijn geoormerkt. Hierdoor is er weinig ruimte om eigen keuzes te maken die beter bij de lokale situatie passen. Er wordt over integraliteit gesproken, maar het systeem biedt hier weinig ruimte voor. Het is nog te veel vanuit de bestaande verkokerde situatie ingericht.

Beperkte doorlooptijd en financiële middelen

Er zijn meer uitdagingen. Vanwege de beperkte tijd voor verkenning en ontwikkeling van het plan van aanpak voelden veel gemeenten zich genoodzaakt om te kiezen voor een pragmatische aanpak voor de lokale vertaling van het GALA. Veel gemeenten hebben het minimaal noodzakelijke gedaan om de SPUK-middelen veilig te stellen. De vorm van de aanvraag nodigde ook uit om toe te schrijven naar de SPUK-middelen. Terwijl er meer mogelijke aanpakken en financieringsmogelijkheden zijn. Het risico is dat gemeenten op dezelfde voet door blijven gaan als nu, omdat er nauwelijks gelegenheid was voor het vormen van een visie.

Ook de geringe financiële mogelijkheden voor de transitie van de focus op zorg naar focus op preventie knellen. De opgaven zijn groot en het budget is voor veel gemeenten niet toereikend. Dit heeft aan de ene kant te maken met het feit dat de SPUK-middelen grotendeels ingezet worden in bestaande inspanningen. Terwijl er meer nodig is dan bestaande inspanningen om de transitie écht in gang te zetten. Aan de andere kant is het budget voor preventie een fractie van het budget voor zorg. De vraag is dus in hoeverre men de ruimte heeft en neemt om met het beschikbare budget de slimme verbindingen en keuzes te maken voor de lange termijn.

Visie van inwoners

Door beperkte capaciteit en korte doorlooptijd voor het opstellen van het GALA plan van aanpak is de participatie van inwoners vooralsnog gering geweest. In sommige gemeenten is deze ook onvoldoende geborgd in de vervolgstappen. Daar waar participatie wel mogelijk was, zijn vooral maatschappelijke partnerorganisaties betrokken. Voor een deel kunnen deze organisaties (indirect) de stem van inwoners vertegenwoordigen. Van hen hoorden we dat een groot deel van de GALA-opdracht al bepaald was, denk aan de doelen voor het bestrijden van eenzaamheid, valpreventie of overgewicht. Met andere woorden: hoeveel was er nog in te brengen door inwoners?

Handvatten voor de uitvoering

Het proces, de instrumenten, de schaal en financiële prikkels die met het GALA meekomen, lijken af te leiden van de bedoeling: een transitie van de focus op zorg naar het voorkomen van zorg om gezonde generaties in de toekomst veilig te stellen. Hoe kunnen we deze transitie waarmaken? Vanuit BMC zien we enkele belangrijke aandachtspunten die hieraan kunnen bijdragen. Aspecten die, wanneer ze niet expliciet aandacht krijgen, dreigen ondergesneeuwd te raken door de waan van de dag. Deze handvatten door de doorontwikkeling en uitvoering van de GALA-plannen kunnen een relevante bijdrage leveren aan de transitie.

1) Werk vanuit een langetermijnperspectief

Verandering vergt tijd, een echte transitie verwezenlijken kan jaren of decennia duren. Gun elkaar als overheid en partners de tijd om die verandering te doorleven en een gezamenlijke visie op de uitvoering van de GALA-doelen op te stellen. Die uitvoering vraagt een ander ritme en kan per doel verschillen. Ga samen op zoek naar het passende ritme.
Tegelijkertijd is het van belang om duidelijke richting, kaders en prioriteiten te stellen, en zo het grotere geheel verder te brengen. Kies bijvoorbeeld binnen een bepaalde tijdsperiode een aantal concrete speerpunten om mee aan de slag te gaan. Zo wordt de grote opgave opgeknipt tot behapbare taken en is het makkelijker om betrokkenheid te realiseren en op de lange termijn stappen te maken.

2) Werk vanuit de opgave

Deze complexe opgave vraagt om een andere manier van werken, waarin bestaande organisatiestructuren, werkstructuren en werkwijzen meebewegen. Programmatisch werken staat hierbij centraal. Vanuit een centrale opgave, gedeelde urgentie en noodzaak tot het bundelen van kennis en kunde. Een voorbeeld hiervan is de methode Aanpakken Met Impact, waarbij partijen al doende leren hoe in samenwerking impact ontstaat voor de inwoners.

3) Investeer blijvend in het netwerk van maatschappelijke partners

Het GALA plan van aanpak vraagt een concrete rol en betrokkenheid van diverse maatschappelijke partners. Het GALA stuurt op verschillende onderdelen aan op het vormen van coalities die gezamenlijk verantwoordelijkheid nemen en invulling geven aan de uitvoering van programma’s en/of ketenaanpakken. Zo’n succesvolle netwerksamenwerking ontstaat niet vanzelf en vraagt structurele regievoering. Ons advies is dan ook te investeren in goede regisseurs of coördinatoren, in het belang van samenhangende aanpak en betrokkenheid van diverse partners.

4) Realiseer een goed samenspel tussen gemeente, maatschappelijke partners en inwoners

Het GALA richt zich in eerste instantie op gemeenten en hoe zij met maatschappelijke partners kunnen werken aan de gestelde doelen. Perspectieven, behoeften en ervaringskennis vanuit inwoners, ook in hun rol als cliënt, zijn echter ook van grote waarde. Het is belangrijk dat gemeenten en maatschappelijke organisaties rondom de opgave een gelijkwaardig partnerschap vormen met inwoners. Dit is niet eenvoudig. Om inwoners gedurende de uitvoering van de thema’s van het GALA betrokken te hebben én houden, is een laagdrempelige, voorspelbare en stabiele structuur nodig. Daarnaast kunnen gemeenten instrumenten inzetten ter ondersteuning. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van klantreizen, een klankbordgroep of adviesraad van inwoners (al dan niet ervaringsdeskundigen), een digitaal (inspraak)platform, het bieden van kleine subsidies of vergoedingen voor de bijdrage van inwoners of aansluiten bij al bestaande ontmoetingsmomenten bijvoorbeeld in wijkcentra, kan eveneens bijdragen.

5) Breng medisch en sociaal domein actief bij elkaar

Zowel vanuit zorg als vanuit het sociaal domein wordt er gewerkt aan preventie. Deze werelden kunnen meer in samenhang en in verlengde van elkaar georganiseerd worden. Het helpt zowel cliënten als professionals om drempels tussen preventie en zorg te verlagen. Concrete ontwikkelingen zijn de inrichting van de ketenaanpakken, de samenwerking op het gebied van mentale gezondheid tussen de GGZ, eerste lijn en sociaal domein, en de netwerksamenwerking in de wijk rondom ouderen. In het lokale GALA plan van aanpak dient daarvoor de verbinding gezocht te worden met het IZA regioplan, dat momenteel in de diverse regio’s in ontwikkeling is. Stap voor stap kan dan de verschuiving van het zwaartepunt plaatsvinden van zorg en behandeling naar preventie en gezond leven.

Blik naar de toekomst

De beschreven aandachtspunten kunnen richting en houvast bieden voor implementatie van de lokale GALA plannen van aanpak. De ontwikkelingen vanuit het IZA, concreet het vormen van regioplannen voor eind 2023, zijn hier nauw mee verbonden. We hopen dan ook op de juiste scherpte in de regioplannen, zowel op inhoud als op proces en acties. In de ideale situatie ontstaat er een vliegwiel, waarbij de regionale preventie-infrastructuur de lokale praktijk versterkt en vice versa.

Meer informatie?

Wilt u meer weten over de lokale GALA plannen van aanpak, of concreet aan de slag met implementatie? Neem voor meer informatie of een vrijblijvend gesprek contact op met Bas van der Heijden, Cindy Oosterga of Tom Broek.