Een beroep doen op eigen verantwoordelijkheid, werkt dat?

Door voormalig collega Toine van Helden, auteur van het boek 'Succesvol doelen bereiken'

Bij zijn pogingen tot inperken van de coronapandemie blijft het kabinet een beroep doen op de eigen verantwoordelijkheid van de Nederlanders. Veel organisaties hebben ooit met de gedachte gespeeld om hun interne structuur te baseren op het idee van ‘zelfsturende teams’. In onze samenleving is het toch achterhaald om mensen strikt orders te geven en die orders te handhaven? Is stimuleren en perspectief bieden, zeker in onze cultuur, niet effectiever dan inperken en straffen voor overschrijding van grenzen? Is hier sprake van gezonde gedachten of naïviteit? Volgens mij beide. 

Hoe bereik je wat je wilt bereiken?

We weten het al heel lang. Het mechanisme is op hoofdlijnen gelijk. Of het nu gaat om opvoeden van kinderen, organiseren van werk in een onderneming of het regeren van een land. Mensen hebben ruimte nodig om zelf te kunnen besluiten, zelf te kunnen manoeuvreren. Hoe meer je de persoonlijke ruimte van mensen inperkt, hoe meer mensen de neiging krijgen om in opstand te komen. Tegen die inperkingen, maar ook tegen de veroorzaker ervan. Vrijheid creëren voor individuen om alles zelf te beslissen leidt echter niet vanzelf tot het resultaat dat je als ouder, ondernemer of regering beoogt.

Hoe meer vrijheid en verantwoordelijkheid je als ouder, ondernemer of regering geeft, hoe noodzakelijker het is om die vrijheid in te kaderen binnen heldere doelstellingen en begrenzingen. En hoe meer je op hoofdlijnen de activiteiten moet duiden die nodig zijn om de doelen te bereiken. De combinatie tussen individuele vrijheid en vastgelegde doelen, begrenzingen en hoofdactiviteiten is nodig om van ongerichte chaos te komen tot richting en het bereiken van doelen.

Het resultaat wordt beter als doelen, begrenzingen en activiteiten voor alle individuen helder zijn en zij ze ook accepteren. Het helpt als iedereen permanent voortgang kan zien in het bereiken van de doelen. De mate van acceptatie is idealiter volledig gedurende lange tijd. Maar dit ideaal is nauwelijks bereikbaar. Zelfs niet als de individuen zelf hebben kunnen meebeslissen over de doelen, begrenzingen en activiteiten. Daarom is handhaven noodzakelijk. De beste vorm van handhaven is als individuen die de begrenzingen overschrijden, opnieuw worden herinnerd aan de randen van het speelveld. Zodanig dat ze zich weer binnen het veld gaan begeven en niet in opstand komen tegen de begrenzingen. Daarbij blijft het altijd een vereiste dat de eigen verantwoordelijkheid waarop een beroep wordt gedaan, ook daadwerkelijk door het individu kan worden waargemaakt.

Wat kunnen we leren voor de aanpak van de pandemie?

Het kabinet doet er verstandig aan om nog eens goed na te denken over de cruciale aspecten van dit mechanisme. Dat betekent doelen stellen en activiteiten bepalen die nodig zijn om de doelen te bereiken. Het speelveld helder afgrenzen. Doelen, begrenzingen en activiteiten op het netvlies krijgen bij alle spelers. De voortgang van de doelen zichtbaar maken voor iedereen. Zorgen voor acceptatie van de doelen,  begrenzingen en activiteiten. Spelers wakker houden door de begrenzingen te handhaven. In de gaten houden of de spelers hun eigen verantwoordelijkheid wel kunnen waarmaken.

Doelen stellen en op het netvlies krijgen bij alle spelers

Het kabinet heeft de doelen niet helder bepaald, ze staan bij de meeste Nederlanders daarom ook niet scherp op het netvlies. Wat wil het kabinet precies bereiken? Het gaat er mij er nu niet om of het kabinet de meest verstandige doelen heeft gesteld. Ook niet of het kabinet wisselt van doelen bij elk nieuw inzicht. Het gaat mij om het feit dat het kabinet nalaat om überhaupt een set van eenduidige doelen vast te stellen, dat op enig moment richting biedt.

Het doel lijkt te zijn dat het aantal ziekenhuisopnames onder een bepaalde limiet blijft. Maar welke limiet dan? En welke invloed heeft het op de activiteiten die van Nederlanders worden verwacht, als we onder of boven de limiet zitten? Of gaat het toch om andere doelen? Het aantal positieve testen bijvoorbeeld? Het reproductie-getal of het risiconiveau per regio? Op de coronapagina van de rijksoverheid kan ik geen eenduidige doelen vinden. Wel des te meer indicatoren (het dashboard), gedragsregels (een mix van activiteiten die van de mensen worden verwacht en begrenzingen) en een routekaart met gedragsregels per situatie. Als het kabinet geen heldere doelen stelt, kan er geen sprake zijn van landgenoten die elk voor zich en samen aan hetzelfde doel werken. En je weet wat er gebeurt als iedereen dan maar voor zichzelf een doel bepaalt. Of, erger nog, doelloos de pandemie probeert in te dammen. 

De begrenzingen zijn wél helder. Deze vallen grotendeels samen met de activiteiten die het kabinet van de burgers en de bedrijven verwacht. Er zijn algemene begrenzingen die voor iedereen gelden, zoals: thuis blijven bij ziekteverschijnselen, afstand houden, niezen in elleboog, handen wassen et cetera. En er zijn per periode bijzondere begrenzingen, zoals de verplichte sluiting van horeca, geen evenementen en maximering van aantallen bezoekers thuis en bij bijeenkomsten. Binnenkort vallen ook de mondkapjes in bepaalde situaties onder de begrenzingen.

Voortgang ten opzichte van de doelen zichtbaar maken

We krijgen regelmatig allerlei indicatoren te zien in het dashboard van de rijksoverheid en in de media. De meeste zijn ongetwijfeld van belang voor de analyse door de experts en de beleidsmakers. Maar bij de spelers in het veld leiden ze eerder tot verwarring dan dat ze een bijdrage leveren aan hun inzet om de doelen te bereiken. Die doelen zijn immers duister, dus de voortgang ten opzichte van die doelen evenzeer.

Acceptatie op niveau brengen en houden

Het kabinet doet er veel aan om de acceptatie van de begrenzingen en activiteiten op niveau te brengen en te houden. Bijvoorbeeld door uitleg te geven en zo draagvlak te creëren. Maar dat is niet genoeg. Zo doen de premier en de minister van Volksgezondheid een moreel beroep op iedereen om zich te houden aan de maatregelen. Maar dat blijkt keer op keer onvoldoende effectief om ervoor te zorgen dat de spelers daadwerkelijk binnen de grenzen van het speelveld blijven. Een moreel beroep is prima als aanvulling op handhavingsactiviteiten, maar niet als vervanging ervan. Het moreel beroep heeft primair effect op het geweten van individuen, maar veel minder op hun feitelijke gedrag. Er zijn persoonlijk gerichte en proportionele handhavingsmaatregelen nodig, gericht op individuen die zich buiten het speelveld begeven, maar dan wel breed binnen de samenleving.

De proportionaliteit van de boetes van overtredingen in de openbare ruimte is intussen verbeterd. Maar de kans dat een overtredende burger een waarschuwing of een boete ontvangt, is nog uitermate laag. Het effect van de bestaande handhavingsactiviteiten is daarmee te klein.

Verantwoordelijkheid kunnen waarmaken

Het is positief dat de meeste Nederlanders de verantwoordelijkheid die het kabinet van hen vraagt, kunnen waarmaken. De gevraagde activiteiten en de opgelegde begrenzingen zijn immers simpel te realiseren (al kan het effect ervan op het individu belastend zijn). Er is wel meer aandacht nodig voor de mensen die hier moeite mee hebben, zoals onder meer dementerenden.

Wat kunnen we leren voor zelfsturende teams binnen een organisatie?

Voor organisaties die optimaal gebruik willen maken van het eigen gevoel voor verantwoordelijkheid van hun medewerkers, gelden dezelfde aandachtspunten als voor het kabinet. Ook in organisaties zie je bijna altijd dat de leiding cruciale aspecten van het bekende mechanisme verwaarloost. Met als belangrijkste gevolgen: ongerichtheid van werken, tegenvallende resultaten, gevoelens van onmacht bij de medewerkers en de leiding, gedachten bij de leiding dat de medewerkers niet deugen en omgekeerd. En niemand die erop wijst dat er gaten zijn gevallen in het volledig toepassen van het mechanisme. We passen niet bewust toe wat we onbewust zo goed kennen.

Kortom, een beroep doen op de eigen verantwoordelijkheid kan wel degelijk rkewen. Maar alleen als de bijbehorende spelregels worden toegepast.