Een criminoloog in het sociaal domein

Door Minke Poppens

Criminologie is een gedragswetenschap die als studieobject ‘criminaliteit’  heeft en de maatschappelijke reactie hierop.

Een crimineel is ook gewoon een mens

Het is dit jaar tien jaar geleden dat ik afstudeerde als criminoloog. Ik begon mijn werkende leven met mijn voeten in de klei als reclasseringswerker, waar ik ervaarde dat criminelen (wetsovertreders) inderdaad gewoon mensen zijn. Mensen die grenzen overschrijden om hun familie te helpen. Om zichzelf te beschermen. Om zich staande te houden. Om erbij te horen. Omdat ze niet beter weten. Of omdat ze de wereld anders waarnemen dan anderen. Recent werd ik hier weer aan herinnerd door het kijken van de 2DOC-documentaire ‘Verward’, waarin de 55-jarige Will ervan overtuigd is dat er een complot tegen hem gaande is en vanuit die overtuiging buren en instanties lastigvalt. Maar hij smeert ook gewoon zijn boterham ’s morgens en kookt ’s avonds een extra portie voor een volgende dag of zodat hij nog iemand kan uitnodigen. 

Met mijn reclasseringservaring op zak ben ik via de landelijke beleidsafdeling van Reclassering Nederland bij het Ministerie van Justitie en Veiligheid beland. Een plek waar immer in ontwikkeling zijnde kennis, normen en waarden uit onze samenleving rond het onderwerp ‘criminaliteit’ worden vertaald in wetten en regels die onze maatschappelijke reactie op afwijkend gedrag in goede banen moeten leiden. Ik merkte toen, en nog steeds, dat mijn uitgebreide kennismaking met ‘criminelen’ een waardevolle toevoeging is ten behoeve van het gesprek over het te voeren beleid.

Overstap naar sociaal domein

In 2016 besloot ik de overstap te maken naar het sociaal domein: ik ging in dienst bij BMC. Ik ben gekomen met een missie: ik wil op lokaal niveau iets betekenen in de samenwerking tussen verschillende disciplines die zich bezighouden met (potentiële) ‘criminelen’. Mijn focus ligt daarom op opdrachten op het snijvlak van het sociaal- en zorgdomein en het veiligheidsdomein. Veilig Thuis, veiligheidshuizen, personen met verward gedrag, re-integratie ex-gedetineerden, hoogbeveiligde gedwongen zorg. Mijn multidisciplinaire achtergrond (criminologie kijkt vanuit disciplines als (straf)recht, psychologie, biologie, sociologie en antropologie naar het fenomeen ‘criminaliteit) helpt mij om aansluiting te vinden bij de diversiteit aan professionals die zich met deze onderwerpen bezighouden. 

Een collega-criminoloog, tevens collega-BMC’er, gooide recentelijk een paar criminologische theorieën op tafel in reactie op wat ik haar vertelde over de opdrachten die ik deed en hoe ik die benaderde. Dit deed me beseffen dat ik in mijn werk eigenlijk ook heel veel gebruikmaak van concrete (elementen uit) criminologische theorieën en onderzoek. Grotendeels onbewust, want ik ben niet zo goed in het reproduceren van abstracte theorieën: ik onthoud vooral wat het betekent en incorporeer dat in hoe ik naar dingen kijk en hoe ik dingen aanpak. Het leek me leuk, tien jaar nadat ik mijn diploma in ontvangst nam, om met jullie te delen hoe de criminoloog in mij van pas komt in het sociaal domein. 

Re-intregratie van ex-gedetineerden

Ik illustreer dit graag aan de hand van een thema waar ik de afgelopen periode veel mee bezig ben geweest in mijn adviespraktijk: de re-integratie van ex-gedetineerden. Gemeenten zetten in op een succesvolle re-integratie, onder meer door een aantal praktische zaken te regelen als voorbereiding op de terugkeer. Denk aan het beschikken over geld direct na vrijlating (bijvoorbeeld door een voorschot op de uitkering), om te voorkomen dat iemand zijn toevlucht zoekt in oude gewoonten en netwerken om aan geld te komen. Deze interventie sluit aan bij de Anomietheorie van Merton. Anomie is in deze theorie een situatie veroorzaakt door spanning tussen culturele doelen en geïnstitutioneerde middelen om deze te realiseren. Aanpassing kan zich volgens Merton in verschillende vormen voordoen, bijvoorbeeld als conformisme (ondanks teleurstelling de doelen en de middelen blijven aanvaarden zoals ze zijn), innovatie (doelen willen bereiken en daartoe op zoek gaan naar – mogelijk grensoverschrijdende – alternatieve middelen; denk aan diefstal plegen om geld te verdienen) of rebellie (verwerpen van de culturele doelen en die vervangen door andere doelen, te bereiken door alternatieve middelen; denk aan terrorisme). De spanning waar Merton op doelt is voelbaar in de documentaire ‘Lost Boys, 5 jaar later’, die begin maart door 2DOC werd uitgezonden. Een jongeman die de gevangenis verlaat met intrinsieke wil en vastbeslotenheid om een andere weg in slaan. Die daar dankzij karakter, intelligentie, creativiteit, drive en een positief netwerk ook in slaagt. En toch, negen jaar na het laatste politiecontact, nog zo onder druk gezet wordt (‘anomie’ ervaart) om een andere keuze te maken, vanwege schulden die hem achtervolgen en systemen die wij als samenleving daaromtrent hanteren. Zijn woorden: “Het frustrerende is dat je weet dat stel ik zou fucked-up shit gaan doen, ik waarschijnlijk financieel gezien en qua mindstate rustiger zou zijn dan nu. Ik vind het heel krom dat op het moment dat je voor jezelf beslist ‘ik laat heel die criminele shit achter me en ga een positieve draai aan mijn leven geven’, dat meer moeite en stress kost dan als je gewoon de straat op gaat en je shit doet.” Vooralsnog is er sprake van conformisme, maar hoe lang houdt een mens dat, bij aanhoudende anomie, vol?

Een ander voorbeeld. Een medewerker van een gemeente vertelde me laatst dat de moeder van een gedetineerde haar gebeld had omdat haar zoon (de gedetineerde) had verteld dat de gemeente op bezoek was geweest in de gevangenis. Dit telefoontje biedt een mooie kans om de moeder in te zetten om de desbetreffende jongeman, als hij terugkomt naar huis, te helpen door hem ervan te weerhouden terug te vallen in crimineel gedrag en in plaats daarvan de hulp van de gemeente te accepteren. Dit voorbeeld sluit aan bij de Sociale controletheorie van Sampson en Laub. Deze theorie gaat ervan uit dat de sociale controle die voortkomt uit de bindingen die iemand heeft met zijn directe omgeving en de samenleving als geheel de kans op criminaliteit verlaagt. Daarbij werken volgens Sampson en Laub informele sociale verbanden zoals het gezin het beste, omdat deze het dichtst bij iemand staan.

Criminaliteit is van alle tijden. Ik heb daarmee in elk geval een vak geleerd dat ik waarschijnlijk tot in het oneindige zal kunnen gebruiken!

Meer informatie

Voor meer informatie over criminologie in het sociaal domein en voor het maken van een (vrijblijvende) afspraak kunt u contact opnemen met Minke Poppens, senior adviseur, via telefoonnummer 06 – 53 64 54 78 of per e-mail naar minke.poppens@bmc.nl.