AI-trein dendert door: nu keuzes maken

Het werk van inwoners verandert of verdwijnt als gevolg van AI. Ook de eigen manier van werken wordt anders. Volgens Dennis van Aart en Luuk Collou, beiden werkzaam bij BMC, is de urgentie groot. ‘AI heeft grote impact op de arbeidsmarkt en de samenleving. Maar AI biedt gemeenten óók mogelijkheden voor betere dienstverlening, datagedreven beleid en efficiëntere processen.  Met die realiteit moet je als gemeente nú aan de slag.’

Kunstmatige intelligentie (AI) werd een paar jaar geleden door velen nog gezien als een curiositeit. Handig voor een Sinterklaasgedicht of een snelle samenvatting. Niet iets wat onze wereld op de kop zou kunnen zetten. Sinds eind 2022 is generatieve AI breed toegankelijk en heeft iedereen praktische tools zoals Chat GPT, Gemini en Copilot binnen handbereik. Het heeft gezorgd voor een enorme versnelling in het gebruik van AI. Privé, maar ook op de werkplek, bij bedrijven, instellingen én overheden.

Groot effect op taken binnen alle banen

Net zo snel als AI zich ontwikkelt, verandert ook het denken over de effecten van AI, vertelt Dennis van Aart. ‘AI zou vooral leiden tot het verdwijnen en verschijnen van complete banen, zo was aanvankelijk de gedachte. En dat klopt ook wel. Beroepen zoals financieel-administratief medewerker, juridisch medewerker of vertaler staan onder druk. En we zien daadwerkelijk de opkomst van nieuwe banen zoals prompt engineer, science engineer en business analist.’ Toch is dit bij nader inzien niet de grootste verandering, aldus Van Aart. Inmiddels realiseren we ons dat AI ook een groot effect heeft op de taken binnen alle banen. ‘We passen AI steeds meer toe in ons werk. Door deze AI-integratie ervaren mensen dat hun manier van werken fundamenteel verandert. Routinematige werkzaamheden zoals notuleren, plannen of het maken van een samenvatting zijn nu al vaak met dank aan AI geautomatiseerd. Omdat we AI met z’n allen alsmaar intensiever gebruiken in ons werk, zien we telkens nieuwe mogelijkheden. De laag van taken die (deels) geautomatiseerd kan worden schuift hiermee as we speak steeds verder op.’ 

Uitdagende dubbele rol en dubbele verantwoordelijkheid 

Gemeenten hebben bij AI een uitdagende dubbele rol en dubbele verantwoordelijkheid. Allereerst is de gemeente een werkgever en een arbeidsorganisatie, zegt Luuk Collou. ‘Met alle vragen van dien: hoe organiseer je de inzet van AI in je eigen processen? Hoe zorg je dat medewerkers veilig, verantwoord en effectief met AI werken? Hoe bied je medewerkers ruimte om fouten te maken in een sector waar risico’s vaak gemeden worden? En, direct gekoppeld aan publieke dienstverlening: wat zijn de mogelijkheden om via AI bijvoorbeeld participatie te bevorderen?’

Oplossingsrichting: expertise op blijven bouwen

Op deze en andere vragen zoeken gemeenten op dit moment antwoorden. Volgens Collou is er een rode draad bij alle oplosssingsrichtingen: blijf als gemeente investeren in het opbouwen van expertise, juist ook vanwege de mogelijkheden van AI. ‘Alleen als je ergens expert in bent kun je AI als ambtenaar goed inzetten en kun je de uitkomsten van AI goed wegen. Hoe belangrijk expertise is, zien we nu heel duidelijk bij mensen die starten in een functie. Hier blijkt dat zij AI alleen snel en effectief kunnen integreren in hun werk als ze ook goed begrijpen wat het doel en de aard van hun werk is.’
Overigens zien we bij starters ook dat het niet handig is als AI direct al het routinematige werk overneemt. Van Aart: ‘Op deze manier verdwijnen leermogelijkheden. Routinematige taken kunnen in het begin helpen om het vak te leren beheersen. Als die er helemaal niet meer zijn, kan de opbouw van expertise in gevaar komen.’

Forme mismatch arbeidsmarkt op komst

Naast werkgever is de gemeente ook een maatschappelijke speler, die zich ertoe moet verhouden dat AI op meerdere niveaus veel impact heeft. ‘Op het macroniveau van de de arbeidsmarkt en de samenleving kan de schok die AI teweegbrengt in eerste instantie groot zijn’, stelt Collou. ‘Er is een grote reallocatie van werk gaande, waarbij taken en banen veranderen, verdwijnen en verschijnen. De arbeidsmarkt als geheel zal zich uiteindelijk aanpassen. Die veerkracht is er, zo is eerder gebleken. Alleen verloopt de herverdeling van werk als gevolg van AI wel ongelijk en traag. Deskundigen voorzien de komende vijf jaar een forse mismatch op de arbeidsmarkt. Er ontstaan weliswaar nieuwe functies, maar deze sluiten niet aan bij de profielen van degenen die hun werk verliezen. Iedere gemeente krijgt dan ook te maken met inwoners die hun baan verliezen of die grote moeite hebben om zich digitaal staande te houden. Dit vergroot de ongelijkheid. Als grotere groepen inwoners de boot gaan missen komt ook de sociale cohesie in het gedrang.’

Oplossingsrichting: meer tijd en ruimte voor expertgedreven taken

Al deze ontwikkelingen stellen gemeenten voor uitdagingen. Maar AI biedt óók kansen om juist deze uitdagingen aan te gaan’, weet Van Aart. ‘Als AI ook bij gemeenten taken overneemt, komt er meer tijd en ruimte voor taken die AI niet kan vervangen, zoals samenwerken, direct contact met inwoners, echt verbinding zoeken tussen organisaties - allemaal zaken die van groot belang zijn bij het vervullen van de maatschappelijke opdracht die je als gemeente hebt. Ook komt er meer tijd voor specifieke expertisegedreven taken.

Urgentie: nu keuzes maken

AI biedt gemeenten allerlei mogelijkheden voor betere dienstverlening, datagedreven beleid en efficiëntere processen. De urgentie is er, vindt Van Aart: ‘Gemeenten moeten nu keuzes maken, sturing geven zodat ze verantwoord en effectief met AI om kunnen gaan. Gemeenten die wachten, lopen achterstand op in organisatieontwikkeling én in hun maatschappelijke rol.’ De komst van geavanceerde AI-toepassingen en wetgeving zoals de AI-verordening (AI Act) vergroot de druk nog eens extra om positie in te nemen.

Richting, ruimte en regie

BMC kan gemeenten in dit proces ondersteunen met haar kennis van zowel AI, overheid als arbeidsmarkt. Hierbij hanteert BMC de drieslag richting, ruimte en regie. Collou: ’We willen voorkomen dat AI een losse verzameling experimenten blijft. Daarom helpen we gemeenten om technologie daadwerkelijk in te zetten voor betere dienstverlening. We geven gemeenten richting bij het kiezen van hun koers, van voorzichtig experimenteren tot breed omarmen. We adviseren gemeenten over de ruimte die gemeenten medewerkers wil geven om, binnen veilige kaders, te leren en experimenteren. Ook dwe enken actief mee over de regie die gemeenten kunnen voeren rond AI: zorgen voor borging en toezicht, zodat publieke waarden als transparantie, democratie en legitimiteit behouden blijven.