AI-trein dendert door: nu keuzes maken

Het werk van inwoners verandert of verdwijnt als gevolg van AI. Ook de manier van werken wordt fundamenteel anders. Volgens Dennis van Aart en Luuk Collou, beiden werkzaam bij BMC, is de urgentie groot voor publieke instellingen. ‘AI heeft enorme impact op de arbeidsmarkt en de samenleving. Maar AI biedt bijvoorbeeld gemeenten óók mooie mogelijkheden voor betere dienstverlening, datagedreven beleid en efficiëntere processen. Met die realiteit moet je nú aan de slag.’

Kunstmatige intelligentie (AI) werd een paar jaar geleden door velen nog gezien als een curiositeit. Handig voor een sinterklaasgedicht of een snelle samenvatting. Niet iets wat onze wereld op de kop zou kunnen zetten. Sinds eind 2022 is generatieve AI breed toegankelijk en heeft iedereen praktische tools zoals Chat GPT, Gemini en Copilot binnen handbereik; tools die sindsdien alleen maar beter zijn geworden. Het heeft gezorgd voor een enorme versnelling in het gebruik van AI. Privé, maar ook op de werkplek, bij bedrijven, instellingen én overheden.

Groot effect op taken binnen alle banen

Net zo snel als AI zich ontwikkelt, verandert ook het denken over de effecten van AI, vertelt Dennis van Aart. ‘AI zou vooral leiden tot het verdwijnen en verschijnen van complete banen, zo was aanvankelijk de gedachte. En dat klopt ook wel. Beroepen zoals financieel-administratief medewerker, juridisch medewerker of vertaler staan onder druk. En we zien daadwerkelijk de opkomst van nieuwe banen zoals prompt engineer, science engineer en business analist.’

Toch is dit bij nader inzien niet de voornaamste verandering, aldus Van Aart. Inmiddels realiseren we ons dat AI ook groot effect heeft op de taken binnen alle banen. ‘We passen AI steeds meer toe in ons werk. Door deze AI-integratie ervaren mensen dat hun manier van werken fundamenteel verandert. Routinematige werkzaamheden zoals notuleren, plannen of het maken van een samenvatting zijn nu al vaak met dank aan AI geautomatiseerd. Omdat we AI met z’n allen almaar intensiever gebruiken in ons werk, zien we telkens nieuwe mogelijkheden. De laag van taken die (deels) geautomatiseerd kan worden schuift hiermee as we speak steeds verder op. Ons werk blijft zich dus op allerlei fronten in hoog tempo verder ontwikkelen. Dat roept ook weer ethische vragen op, zoals bijvoorbeeld het borgen van privacy en transparantie.’  

Uitdagende dubbele rol en dubbele verantwoordelijkheid

Publieke instellingen hebben bij AI een uitdagende dubbele rol en dubbele verantwoordelijkheid. Een gemeente bijvoorbeeld is zowel werkgever als arbeidsorganisatie, zegt Luuk Collou. ‘Met alle vragen van dien: hoe organiseer je de inzet van AI in je eigen processen? Hoe zorg je dat medewerkers veilig, verantwoord en effectief met AI werken? Hoe bied je medewerkers ruimte om fouten te maken in een sector waar risico’s vaak gemeden worden? En, direct gekoppeld aan publieke dienstverlening: wat zijn de mogelijkheden om via AI bijvoorbeeld participatie te bevorderen?’

Oplossingsrichting: expertise op blijven bouwen

Op deze en andere vragen zoeken gemeenten en andere publieke instellingen op dit moment antwoorden. Volgens Collou is er een rode draad bij alle oplosssingsrichtingen: blijf investeren in het opbouwen van expertise, juist ook vanwege de mogelijkheden van AI. ‘Alleen als je ergens expert in bent kun je AI als ambtenaar goed inzetten en kun je de uitkomsten van AI goed wegen.’ Interessant in dit verband: het is voor medewerkers die starten in een nieuwe functie niet handig als AI direct ál hun routinematige werk overneemt. Van Aart: ‘Het gevaar is dat je leermogelijkheden op voorhand wegneemt. Routinematige taken kunnen in het begin helpen om het vak te leren beheersen. Als die er helemaal niet meer zijn, kan de opbouw van expertise in gevaar komen.’

Forme mismatch arbeidsmarkt op komst

Behalve werkgever is een gemeente ook een maatschappelijke speler die zich ertoe moet verhouden dat AI op meerdere niveaus impact heeft. ‘Op het macroniveau van de de arbeidsmarkt en de samenleving kan de schok die AI teweegbrengt in eerste instantie groot zijn’, stelt Collou. ‘Er is een reallocatie van werk gaande, waarbij taken en banen veranderen, verdwijnen en verschijnen. De arbeidsmarkt als geheel zal zich uiteindelijk aanpassen. Die veerkracht is er, zo is eerder gebleken.’ Alleen verloopt de herverdeling van werk als gevolg van AI wel ongelijk en traag. Deskundigen voorzien de komende vijf jaar een forse mismatch op de arbeidsmarkt, weet Collou. ‘Er ontstaan weliswaar nieuwe functies, maar deze sluiten niet aan bij de profielen van degenen die hun werk verliezen. Iedere gemeente krijgt dan ook te maken met inwoners die hun baan verliezen of die grote moeite hebben om zich digitaal staande te houden. Dit vergroot de ongelijkheid. Als grotere groepen inwoners de boot gaan missen komt ook de sociale cohesie in het gedrang.’

Oplossingsrichting: meer tijd en ruimte voor expertgedreven taken

Al deze ontwikkelingen stellen publieke instellingen voor uitdagingen. Maar AI biedt óók kansen om juist deze uitdagingen aan te gaan’, weet Van Aart. ‘Het is de grote paradox van AI: als AI taken van professionals overneemt komt er meer tijd en ruimte voor specifieke, vaak expertisegebonden, taken die AI nu en later niet kan vervangen. Zoals samenwerken, direct contact met inwoners, echt verbinding zoeken tussen organisaties - allemaal zaken die van groot belang zijn bij het vervullen van de maatschappelijke opdracht die je als gemeente hebt.’

Urgentie: nu keuzes maken

AI biedt gemeenten allerlei mogelijkheden voor betere dienstverlening, datagedreven beleid en efficiëntere processen. De urgentie is er, vindt Van Aart: ‘Gemeenten moeten nu keuzes maken, sturing geven zodat ze verantwoord en effectief met AI om kunnen gaan. Gemeenten die wachten, lopen achterstand op in organisatieontwikkeling én in hun maatschappelijke rol.’ De komst van geavanceerde AI-toepassingen en wetgeving zoals de AI-verordening (AI Act) vergroot de druk nog eens extra om positie in te nemen.

Richting, ruimte en regie

BMC kan gemeenten in dit proces ondersteunen met haar kennis van zowel AI, overheid als arbeidsmarkt. Hierbij hanteert BMC de drieslag richting, ruimte en regie. Collou licht toe: ’We willen voorkomen dat AI een losse verzameling experimenten blijft. Daarom helpen we publieke instellingen om deze technologie heel gericht in te zetten. Dat begint met richting kiezen, bij het starten met AI. We formuleren een duidelijke visie: waarom en waarvoor wil je AI inzetten? Dit koppelen we aan publieke waarden en verbinden we met strategische doelen. Wat wil je ermee bereiken? Is dat primair betere dienstverlening of ben je vooral op zoek naar besparingen? Ook zorgen we dat de mensen die met AI moeten werken, dit ik ook daadwerkelijk kunnen, in lijn met de AI Act. We zorgen ook voor experimenteerruimte met veilige randvoorwaarden en zorgen voor kennisdeling en praktijkvoorbeelden, waaruit later usecases te destillleren zijn. Als het gaat om regie borgen we dat er echt wordt geleerd en gedeeld, regelen we de governance in, en kijken we naar datakwaliteit. Zo creëren we een gezamenlijke kennisbasis en gedeeld begrippenkader, zodat AI-toepassingen goed worden ingebed in processen en werkpraktijken. Ook in deze ‘regiefase’ volgen we systematisch wat pilots en experimenten opleveren. Zo kunnen lessen organisatiebreed gedeeld worden en gebruikt om beleid en visie bij te sturen.’

Meer weten over hoe je als gemeente AI inzet? Neem gerust contact op met Dennis van Aart (dennis.van.aart@bmc.nl, 06 363 20 980) of Luuk Collou (luuk.collou@bmc.nl) voor meer informatie of een vrijblijvend gesprek. Wil je verder in gesprek over de mogelijkheden van AI in het publieke domein? Kom dan naar ons kennisevent op woensdag 1 oktober.