7 okt 2025

Leiderschap in het publieke domein in AI-tijden

Eén grote, gezamenlijke reis

AI gaat onze samenleving en ons werk fundamenteel veranderen. De beloften zijn groot: meer productiviteit, meer werkplezier, efficiëntere publieke dienstverlening. Maar er zijn ook veek onzekerheden, risico’s en uitdagingen. Hoe geef je in zo’n context leiding in de publieke sector? Het AI-kennisevent van BMC op 1 oktober 2025 gaf een inspirerende inkijk in de mogelijkheden en onmogelijkheden van het werken met AI. Het resultaat: indrukwekkende vergezichten én nuchtere constateringen. ‘AI is een nieuwe systeemtechnologie, maar het is aan ons hoe we hiermee omgaan en hoe we hierin doordachte keuzes maken. Wij zijn aan zet.’

Deze eerste dag van oktober schijnt de zon volop. Rond negenen druppelen de eerste bezoekers binnen bij het AI-kennisevent van BMC. We zijn bij Akoesticum, een fraai zalencomplex in de voormalige Johan Willem Frisokazerne in Ede. Een passende plek voor een event dat kennis wil delen over de toekomst en over AI. In en rondom de voormalige kazerne in Ede zijn 45 start-ups actief. Innovatieve bedrijven, waar circa 300 mensen de hele dag bezig zijn met innovatie op het snijvlak van Food,IT & AI. Die haast tastbare energie sluit naadloos aan bij het event van BMC. Iets na half tien - de gebruikelijke files spelen sommige bezoekers parten - heet Arnold Versteeg, wethouder Economie van de gemeente Ede, de 125 aanwezigen welkom. Ede is zelf ook bezig om de eigen organisatie slimmer en wendbaarder te maken met AI, vertelt hij. De gemeente heeft intern 60 voortrekkers benoemd en kan sinds kort ook terugvallen op een eigen AI Faculteit. De wethouder haalt - half ernstig, half schertsend - neuropsycholoog Erik Scherder aan die in zijn nieuwe boek Liever lui dan moe waarschuwt dat AI ons luier en dommer maakt en zelfs voor ‘brainrot’ kan zorgen. Zijn devies: geniet van de dag en van Ede, verken alles wat AI kan betekenen voor de publieke sector, maar blijf vooral ook zelf nadenken!

Nieuwe systeemtechnologie

Ingrid Geveke, directeur bij BMC, vertelt dat ze reuze nieuwsgierig is naar de dag, naar de invalshoeken en de opbrengsten van het kennisevent. ‘AI is een nieuwe systeemtechnologie die raakt aan de fundamenten van onze samenleving en onze manier van werken. Het biedt serieuze kansen om de uitvoeringskracht van de publieke sector te vergroten. Met AI komen ook vele verantwoordelijkheden, zeker in de publieke sector: hoe zit het met privacy, hoeveel energie verbruiken deze dataslurpers, wat gebeurt er eigenlijk in die systemen die we gebruiken, welke aannames en afwegingen zitten erin?’

Hoge verwachtingen, grote investeringen

De ontwikkelingen op het gebied van AI gaan razendsnel - het wordt deze dag meermalen benadrukt. ChatGPT bijvoorbeeld bestaat pas 34 maanden; het gebruik ervan steeg alleen al in 2025 wereldwijd met 200 miljoen mensen. De verwachtingen en de investeringen op het gebied van AI zijn gigantisch. Techreuzen als Microsoft, Meta, Amazon, Google en NVIDIA, en sinds kort vanuit Nederland ook ASML investeren honderden miljarden in het verder ontwikkelen van applicaties, het trainen van modellen en het bouwen van datacenters.

Aanpak vinden die uitlegbaar en navolgbaar is

Iedereen in de publieke sector realiseert zich mede door dit soort ontwikkelingen dat we nu aan de slag moeten met AI, dat we ervaringen moeten opdoen en expertise ontwikkelen. Tegelijkertijd, zegt Geveke, moeten we doordacht te werk gaan. ‘Je hebt altijd te maken met publieke waarden, je moet altijd een aanpak hebben die uitlegbaar en navolgbaar is. Dat maakt het werken in de publieke sector zo mooi, maar soms ook zo complex.’

Struikelend vooruit

Paul Iske, key note van de dag, steekt de aanwezigen die daadkrachtig én doordacht aan de slag willen met AI een hart onder de riem. Of is het vooral een nuchtere blik? Iske is oprichter en ‘Chief Failure Officer’ van het Instituut voor Briljante Mislukkingen. Zijn motto voor de omgang met AI is: Struikelend vooruit. Iske licht toe: ‘Van huis uit ben ik natuurkundige. Ik kan uit eigen ervaring én op basis van grootschalig onderzoek zeggen dat het een natuurwet is dat veel plannen mislukken. Dingen lopen nooit zoals gepland. Zeker als zaken complex zijn moet je accepteren dat iets niet in één keer goed gaat. Dat geldt ook bij AI.’

Inzicht in faalfactoren

Het neemt niet weg dat je wel degelijk AI-projecten moet starten, aldus Iske. ’Leren kan niet zonder proberen. De uitdaging is dan ook om plannen te blijven maken én realistisch te zijn. Wat daarbij helpt is inzicht in faalfactoren. Zoals denken voor anderen zonder hen erbij te betrekken, een oplossing bedenken die weer nieuwe problemen creëert, ergens mee blijven doorgaan louter en alleen omdat er al zoveel energie in is gaan zitten. Dat zijn klassiekers die je overal ziet terugkomen.’

Ingericht op innovatie en op leren

Het kennisevent gaat over het gebruik van AI in de publieke sector. Wat zijn de specifieke toepassingen nu en later? Waar gebruiken we het wel? Waar niet? Na de lunch is het de beurt aan Dennis van Aart en Luuk Collou. Beiden zijn adviseur bij BMC en helpen publieke organisaties om koers te zetten in het AI-tijdperk. Van Aart herkent het beeld dat Iske schetst: veel AI-innovaties mislukken; hij schat het in op zo’n 80%. ‘Dat komt niet door de staat van de technologie zelf, maar doordat publieke organisaties in hun werkprocessen, ICT-systemen en cultuur onvoldoende zijn ingericht op complexe innovatie en op leren. We zien bij publieke organisaties vaak een ongelijk kennisspeelveld en een gebrek aan ervaring. Soms zijn er ook onrealistische verwachtingen of is de focus eenzijdig gericht op kostenbesparing. Ook zetten vragen over regelgeving, privacy en datasoevereiniteit vaak een rem op de ontwikkeling.’

Hoopvolle initiatieven

Er zijn zeker ook hoopvolle initiatieven. Gemeenten zoals Amsterdam en Beverwijk gebruiken AI nu al met succes om de afhandeling van bezwaarschriften en dwangsommen slimmer te organiseren. Ook op het gebied van vergunningen draagt AI nu al bij aan tijdwinst. Het is dit soort oplossingen waar de aandacht volgens Collou nog veel meer naartoe zou moeten gaan: ‘Als je routinematige taken sneller kunt afhandelen, komt er meer tijd voor ander werk vrij. We staan pas aan het begin van een proces waarin we AI steeds meer gaan inzetten als middel voor efficiëntere processen, meer werkplezier, en betere dienstverlening.’

Drie fasen, drie stappen

In de AI-reis die organisaties maken zijn drie fasen te onderscheiden: experimenteren, versnellen en transformeren. Hoewel er grote verschillen zijn tussen en binnen publieke organisaties is het AI-doel op hoofdlijnen vaak wel al duidelijk, maar weet men niet goed hoe te beginnen. Dat is niet zo vreemd, zegt Van Aart. ‘De uitdaging is écht complex. Er zijn geen snelle antwoorden, het vraagt om complexe keuzes. We hebben daarom als BMC een aanpak ontwikkeld die risico’s beheerst én het leren organiseert. Samen met publieke organisaties zetten we drie stappen: Richting, Ruimte en Regie. Bij “Richting” stellen we vast wat de visie en de waarden zijn en voor welke doelen AI ingezet kan worden. Bij ”Ruimte” onderzoeken we in hoeverre een publieke organisatie wil en kan experimenteren. Publieke waarden zijn hierbij een belangrijke toetssteen: wil je daadwerkelijk vooral via chatbots gaan communiceren met je inwoners? Bij de stap ”Regie” borgen we dat er wordt geleerd en gedeeld, regelen we de governance in, en kijken we naar datakwaliteit. Doel is dat AI-toepassingen goed worden ingebed in processen en werkpraktijken.’

Interactieve workshops

Tijdens het kennisevent worden de plenaire sessies afgewisseld met een reeks interactieve workshops. Hier komen allerlei thema’s aan bod waar AI direct aan raakt. Variërend van de arbeidsmarkt van de toekomst en de inrichting van de eigen organisatie tot de vaardigheden van de toekomst en datagedreven beleid en besluitvorming. De workshops laten zien dat we nu keuzes moeten maken, terwijl de AI-trein intussen doordendert. We hebben net met z’n allen de stap gemaakt van ANI (Artificial Narrow Intelligence, met heel specifieke toepassingen zoals spraakassistenten en aanbevelingsalgoritmen) naar GPAI. Deze ‘General Purpose AI’ kan een breder scala aan taken uitvoeren, met als recente uitwerkingen chatbots zoals ChatGPT en AI-Agents die ketens van taken uitvoeren, zoals het vinden en boeken van een vakantie voor jezelf. Maar er is nog veel meer op komst. De volgende stap in AI-land wordt AGI: Artificial General Intelligence. Hierbij kan AI kennis en vaardigheden toepassen op diverse taken op het niveau van menselijke intelligentie. Of en wanneer we daar zijn - daarover verschillen de meningen sterk. En dan hebben we het nog maar niet over ASI (Artificial Super Intelligence): AI die de menselijke intelligentie in alle opzichten overtreft. Daar zijn we nog niet.

AI weet alles, maar snapt niks

Anno 2025 kan AI extreem veel rekenkracht, geheugen en zoekcapaciteit bieden. Maar het is nog steeds de mens die bepaalt. Want dat komt ook meermalen terug tijdens het event: AI kan nog lang niet altijd verbanden leggen die mensen wel leggen. Complex redeneren, creativiteit, vanuit verschillende perspectieven kunnen denken, humor- op deze vlakken is de mens nog veruit superieur. Slotconclusie is dan ook wellicht: gebruik AI zoveel als nuttig is voor je werk en voor de samenleving, en gebruik het vooral als Aanvullende Intelligentie!